ปวดศีรษะเป็นอาการที่พบบ่อยมากในคนทั่วโลก ในแต่ละปีมีผู้ปวดศีรษะมากถึง 3 ใน 4 คน ส่วนน้อยของผู้ที่ปวดศีรษะเท่านั้นที่จะเป็นโรคร้ายแรง เช่น เยื่อหุ้มสมองอักเสบ สมองอักเสบ โรคหลอดเลือดสมอง เนื้องอกในสมอง สาเหตุส่วนใหญ่ของอาการปวดศีรษะเกิดจากปวดจากความตึงเครียด (tension-type headache) และไมเกรน

ไมเกรน
ไมเกรนเป็นอาการปวดศีรษะเรื้อรังที่พบมากเป็นอันดับ 2 รองจาก Tension-type headache พบในผู้หญิงมากกว่าผู้ชาย 3 เท่า มีอาการปวดศีรษะรุนแรง มักปวดซีกใดซีกหนึ่งของศีรษะ หรืออาจปวดทั้ง 2 ซีกก็ได้ ร่วมกับอาการทางระบบประสาท มักเริ่มเป็นครั้งแรกในวัยแรกรุ่นหรือวัยหนุ่มสาว พบบ่อยในหญิงวัยเจริญพันธุ์และมักจะมีอาการก่อนมีประจำเดือน อาการน้อยลงในวัยหมดประจำเดือน อุบัติการณ์สูงขึ้นในผู้ที่มีความเกี่ยวข้องทางพันธุกรรม ลักษณะอาการมีได้ 2 แบบ ซึ่งอาจมีอาการแบบใดแบบหนึ่งหรือทั้ง 2 แบบ (33%) ก็ได้

• Common migraine (migraine without aura) เป็นไมเกรนชนิดที่ไม่มีอาการเตือน พบราว 75% ของผู้ที่ปวดศีรษะทั้งหมด มีอาการดังนี้
  • ปวดศีรษะตุ้บๆ มักเป็นซีกใดซีกหนึ่ง หรือปวดทั้ง 2 ซีก ค่อยๆ ปวดมากขึ้นเรื่อยๆ หากไม่ได้รับการรักษา อาจปวดเป็นชั่วโมงหรือเป็นวัน (4-72 ชั่วโมง) อาการปวดเป็นมากขึ้นเมื่อถูกกระตุ้นด้วยการเคลื่อนไหว แสง หรือเสียง
  • คลื่นไส้ อาเจียน
  • กลัวแสง (photophobia)
  • กลัวเสียง (phonophobia)
    
• Classic migraine (migraine with aura) เป็นไมเกรนที่มีอาการเตือน พบราว 33% ของทั้งหมด มีอาการดังนี้
  • อาการเตือน เช่น คลื่นไส้ อาเจียน เห็นแสงวูบวาบ การมองเห็นผิดปกติ ได้ยินเสียง หรือได้กลิ่นแปลกๆ เวียนศีรษะ ชาซีกใดซีกหนึ่งของร่างกาย อาการเหล่านี้มักจะเกิดก่อนปวดศีรษะประมาณ 5-60 นาที และจะค่อยๆ เป็นมากขึ้นใน 4-60 นาที
  • ปวดศีรษะแบบเดียวกับ common migraine แต่เฉียบพลันกว่า อาจปวดพร้อมอาการเตือนหรือภายใน 60 นาทีหลังอาการเตือน มักปวดนาน 2-6 ชั่วโมง และทุเลาหลังนอนพักผ่อน
  • ไวต่อแสง (sensitivity to light)
  • อ่อนแรงซีกใดซีกหนึ่งของร่างกาย (พบน้อย)
    

สาเหตุ

• ยังไม่เป็นที่ทราบแน่ชัด แต่การปวดศีรษะเกิดจากการขยายตัวของหลอดเลือด ซึ่งกระตุ้นปลายประสาทที่ผนังหลอดเลือด
  

สิ่งที่กระตุ้นให้เกิดอาการปวดศีรษะ

• ความตึงเครียด เช่น ความโกรธ การเปลี่ยนแปลงของอากาศ การทำงานหรือออกแรงหักโหมจนเกินกำลัง (over exertion) การเดินทางไกล การออกกำลังกายหนัก
• อาหาร เครื่องดื่ม หรือเครื่องปรุงบางชนิด เช่น แอลกอฮอล์ เนยแข็ง ช็อกโกเลต อาหารที่มีไขมัน หรือ tyramine สูง หัวหอม ผงชูรส สารไนเตรท ผลไม้ที่มีรสเปรี้ยว เช่น ส้ม มะเขือเทศ
• ปัจจัยทางพันธุกรรม
• อุบัติเหตุที่ศีรษะ
• แสงจ้า หรือเสียงดัง
• การอดอาหารและความหิว
• การเปลี่ยนแปลงของฮอร์โมน เช่น การมีประจำเดือน กินยาคุมกำเนิด
  

การดูแลตนเอง

• นอนในห้องที่มืดและเงียบสงบ
• ประคบเย็นบริเวณที่ปวด
• อาบน้ำเย็น
• กินยาแก้ปวดเมื่อเริ่มมีอาการ
• หาสาเหตุที่เป็นตัวกระตุ้นให้ปวดศีรษะและหลีกเลี่ยงเสีย
• หากอาการไม่ดีขึ้นควรพบแพทย์
  

การรักษาโดยแพทย์

• ตรวจหาโรครุนแรงอื่นๆ ที่เป็นสาเหตุของอาการปวดศีรษะ
• ให้ยาแก้ปวดชนิดที่ออกฤทธิ์แรงขึ้น
• อาจต้องให้ยาเฉพาะสำหรับไมเกรน
• ให้ยาแก้อาเจียน
• ให้ยาป้องกันหากเป็นบ่อยจนรบกวนการดำเนินชีวิตประจำวัน
  การป้องกัน หลีกเลี่ยงสาเหตุที่กระตุ้นอาการปวดศีรษะ
  
  
  ปวดศีรษะจากความตึงเครียด (Tension-type headache)
  อาการปวดศีรษะจากความตึงเครียดนั้นเกิดจากการหดเกร็งตัวของกล้ามเนื้อ (muscle contraction) เป็นอาการปวดศีรษะเรื้อรังที่พบบ่อยที่สุด ต่างจากไมเกรนคือมักปวดทั่วๆ ศีรษะ ปวดตื้อๆ แน่นๆ เหมือนถูกบีบรัด เป็นได้ทุกวันและไม่ถูกกระตุ้นด้วยการเคลื่อนไหว ไม่กลัวแสงหรือเสียง มักไม่มีอาการคลื่นไส้ อาเจียน หรือมีเพียงเล็กน้อย มักมีอาการช่วงบ่าย มีความสัมพันธ์กับความเครียด อาจปวดเป็นชั่วโมงหรือเป็นวันก็ได้ เป็นได้ในทุกอายุ แต่มักเริ่มเป็นตั้งแต่วัยรุ่นจนถึงวัยหนุ่มสาว อาจพบปวดศีรษะทั้ง 2 ชนิด คือไมเกรนและความตึงเครียด ในคนเดียวกันก็ได้
  

อาการ

• ปวดตื้อๆ แน่นๆ คล้ายถูกบีบรัด บริเวณขมับ กระหม่อม ท้ายทอย ต้นคอ
• ปวดที่หนังศีรษะและกล้ามเนื้อต้นคอ

สาเหตุ ยังไม่เป็นที่ทราบแน่ชัด เชื่อว่าสิ่งกระตุ้นอาการปวดศีรษะมีดังนี้

• ความตึงเครียด เช่น ความโกรธ การเปลี่ยนแปลงของอากาศ ทำงานหรือออกแรงหักโหมเกินกำลัง (over exertion)
• อยู่ในท่าที่ไม่เหมาะสม (poor posture) เป็นเวลานาน
• ภาวะซึมเศร้า
• อดนอน
• กล้ามเนื้อตาล้า (eye strain)
  

การดูแลตนเอง

• ประคบเย็นบริเวณที่ปวด
• อาบน้ำอุ่นหรือน้ำเย็น
• นวดบริเวณศีรษะ ต้นคอ หัวไหล่
• ออกกำลังกายชนิดผ่อนคลาย (relaxation exercises) ด้วยวิธียืดและคลายกล้ามเนื้อ (stretching exercises) เช่น กายบริหาร มวยจีน โยคะ
• ลดหรือหยุดดื่มเครื่องดื่มที่มีคาเฟอีน
• หลีกเลี่ยงแสงแดดจ้า สวมแว่นกันแดดเมื่อออกแดด
• กินยาแก้ปวด
  

ปรึกษาแพทย์ ถ้ามีอาการดังต่อไปนี้

• ปวดต่อเนื่องเป็นเวลานานและปวดบ่อยๆ
• ปวดศีรษะร่วมกับมีไข้ คอแข็งก้มไม่ลง (อาจเป็นเยื่อหุ้มสมองอักเสบ) แขน ขา ชาหรืออ่อนแรง การมองเห็นหรือการพูดผิดปกติ (อาจเป็นโรคหลอดเลือดสมอง)
• ออกแรงเพียงเล็กน้อยก็มีอาการปวดศีรษะ
  

การรักษาโดยแพทย์

• แยกโรคร้ายแรงที่เป็นสาเหตุของอาการปวดศีรษะออกไปก่อน
• ให้ยาคลายกล้ามเนื้อ
• ให้ยาแก้ปวดที่ออกฤทธิ์แรงขึ้น
  

การป้องกัน

• ฝึกผ่อนคลาย เช่น ทำสมาธิ ออกกำลังกายด้วยวิธียืดและคลายกล้ามเนื้อ (stretching exercises) ซึ่งสามารถทำได้ในที่ทำงาน เช่น กายบริหาร
• ออกกำลังกายสม่ำเสมอ
• หลีกเลี่ยงสภาวะที่ทำให้เครียด
• นอนหลับพักผ่อนให้เพียงพอ
• หลีกเลี่ยงเครื่องดื่มที่มีคาเฟอีน (เช่น ชา กาแฟ)
• หลีกเลี่ยงการอยู่กลางแดดเป็นเวลานาน พยายามอยู่ในร่มในวันที่แดดแรง สวมแว่นกันแดดทุกครั้งที่ออกแดด
  
  นอกจากนี้ยังพบการปวดศีรษะที่เรียกว่า Analgesic headache คืออาการปวดศีรษะที่เกิดจากการใช้ยาแก้ปวดหรือยารักษาไมเกรนที่ไม่เหมาะสม โดยเฉพาะยากลุ่ม ergot derivative ที่มีสาร caffeine ผสมอยู่ ผู้ที่กินยาแก้ปวดขนาดต่ำๆ ทุกวัน มีความเสี่ยงสูงกว่าผู้ที่กินขนาดสูงแต่ไม่บ่อย มักพบในผู้ที่ซื้อยาแก้ปวดที่ผสม caffeine กินเองและกินถี่กว่า สัปดาห์ละ 1-2 วัน
  

อาการ

• ปวดศีรษะที่มีความถี่เพิ่มขึ้นเรื่อยๆ รูปแบบของการปวดเปลี่ยนแปลงไปจากเดิม ปวดศีรษะสลับกันระหว่างไมเกรนและที่เกิดจากยาแก้ปวด
• ปวดศีรษะเกิน 15 วันต่อเดือน และปวดนานเกิน 4 ชั่วโมงต่อครั้งถ้าไม่รักษา
• ต้องกินยาแก้ปวดแทบทุกวัน เพื่อระงับการปวดที่ไม่ได้เกิดจากไมเกรน
  

การป้องกัน

• ไม่กินยาแก้ปวดเกินเดือนละ 15 วัน
  การรักษา
• หยุดยาแก้ปวดทั้งหมด (หลังหยุดยา 2-3 สัปดาห์ อาการปวดก็จะลดลงชัดเจน)
• เปลี่ยนเป็นยาแก้ปวดขนานอื่น โดยปรึกษาแพทย์